«سیر و سلوک» واژه‌ای مقدّس و نورانی است که در هر عصر و زمان، طالبان معرفت و تشنگان معنویّت ـ را که محبّت خداوند را در دل و عشق او را در سر می‌پرورانده‌اند ـ به سوی خود جذب کرده است.

گام برداشتن در راهی که آدمی را به معبود خویش وصل می‌کند و رسیدن به لقای الهی، خواستۀ قلبی مؤمنان حقیقت طلب و گمشدۀ بسیاری از انسان‌های تکامل‌خواه است. پیامبر اکرم$ می‌فرمایند:

«لَيْسَ لِلْمُؤْمِنِ رَاحَةٌ دُونَ لِقَاءِ اللَّه»[1]

بر این اساس، آموزه‌های ادیان الهی در همۀ قرون و اعصار، انسان‌های تکامل‌طلب را به سوی منزل سعادت فراخوانده و راهی به سمت هدایت و رستگاری فراروی بندگان جویای معرفت گشوده‌اند. 

قرآن کریم نیز که آخرین کتاب آسمانی و معجزۀ آخرین رسول رستگاری است، تأکید فراوانی بر حرکت انسان به سوی پروردگار متعال داشته و در آیاتی بازگشت انسان‌ها به سوی معبود خویش را امری حتمی و قطعی بر می‌شمارد.[2]

>يا أَيُّهَا الْإِنْسانُ إِنَّكَ كادِحٌ إِلى‏ رَبِّكَ كَدْحاً فَمُلاقيهِ<[3]

بر اساس وعدۀ قرآن کریم، حرکت به سوی خداوند و سیر در صراط مستقیمی که به خود خداوند منتهی می‌شود، امری ضروری و حتمی است و انتهای این سیر پر تکاپو، لقای پروردگار خواهد بود. از این رو آدمی باید به‌‌قدر توان و بضاعت خویش، با عزم راسخ به راه اُفتد و در مسيري که پیش روی اوست، به‌ جلو رود تا به مطلوب نايل شود.

هيچ ترديدي در اين نيست كه سیر به سوی خدای متعال و حرکت در مسیر لقاء، همچون هر حرکت و برنامه‌ای، محتاج وجود اساتید و راهنمایانی است که با ارائۀ نقشۀ راه و تعیین روش طیّ طریق، طالب معرفت را در مسیر مستقیم نگاه دارند و مانع گمراهی و سقوط وی شوند. واژۀ «سیر و سلوک» نیز برخاسته از همین معنا است.

نکتۀ شایان توجه که قرآن شریف هم بر آن تآکید دارد، این است که معلّم اخلاق انسان، خداوند سبحان است: 

>وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكي‏ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشاءُ<[4]

اگر انسان، قدم در راه نهد و به سوی لقای معبود خویش حرکت نماید، فضل و رحمت بی‌منتهای حق تعالی شامل حال او خواهد شد و نصرت و یاری خداوند منّان را در مسیر حرکت مشاهده خواهد کرد:

>وَ كانَ حَقًّا عَلَيْنا نَصْرُ الْمُؤْمِنينَ <[5]

در واقع خدای مهربان نیز مشتاق لقای چنین بنده‌ای می‌شود و با هدایت خاصّ خود، او را به سوی خویش می‌کشاند. امام صادق% می‌فرمایند:

«مَنْ أَحَبَّ لِقَاءَ اللَّهِ أَحَبَّ اللَّهُ لِقَائَهُ‏»[6]

خداوند متعال بر اساس فضل و رحمت خود، هدایت سالک را بر عهده گرفته و با تدابیری حکیمانه، مانع سقوط و گمراهی وی می شود. مقصود حق تعالی از ارسال رسل و انزال کتب آسمانی، راهنمائی َطالب حقیقت و یاری او جهت موفقيّت در مسیر حرکت بوده است. آخرين راهنمای حرکت انسان، پيامبر خاتم حضرت محمد مصطفی$ می‌باشد که با کامل‌ترينِ اديان و برترینِ کتاب‌های آسمانی به سوی بندگان فرو فرستاده شده است. بعد از آن حضرت نیز، اوصياي گرامی ایشان که همان اهل بيت عصمت و طهارت( مي‌باشند، راهنمای راه سالکان بوده و هستند. در زيارت بلند پاية جامعة کبيره ـ که از لسان مبارک امام هادي% نقل گرديده است ـ خطاب به آن بزرگواران مي‌خوانيم:

«بِكُمْ يُسْلَكُ إِلَي الرِّضْوَانِ»

چنانکه در دعاي شريف ندبه نيز ـ که از ناحية مقدسة امام عصر«ارواحنا فداه» بيان شده ـ آمده است:

«فَكَانُوا هُمُ السَّبِيلَ إِلَيْكَ وَ الْمَسْلَكَ إِلَي رِضْوَانِكَ»

بنابراین انسان تکامل طلب باید با استفاده از نور قرآن و با راهنمايي حضرات معصومین(، مسیر تقرّب به درگاه الهی را بپیماید تا به لقای پروردگار نائل آید. ناگفته پیدا است که بهره‌مندی از نور قرآن و عترت(، بدون مراجعه به کارشناسان خبره، میسّر نخواهد بود. کارشناسان علوم وحیانی همان دين ‌شناسان آگاه و فقهای عظام هستند که سراسر عمر خويش را به تدبّر در قرآن کریم و تعمّق در روایات اهل بیت عصمت و طهارت( سپری کرده‌اند. جویندۀ معرفت باید شيوه و طريق سلوک الی الله را از دين شناسان و فقيهان وارسته بیاموزد و با عمل به دستورات آنان که برگرفته از تعالیم قرآن و عترت( است، منازل سیر و سلوک را طی کند تا به مقصد اعلي نايل شود.

مراجعه به کسانی که از تخصّص و تعهّد کافی در سیر و سلوک برخوردار نباشند، بي‌ترديد باعث انحرافات غیر قابل جبران براي شخص سالک و ديگران می‌گردد. خصوصاً در زمان حاضر که شیّادان فراوانی در قالب موضوع سیر و سلوک، کمر به تباهی و گمراهی جوانان بسته‌اند و  از اشتیاق وافر نسل جوان به مباحث عرفانی و معنوی، در جهت دست‌یابی به مقاصد پلید و اهداف شوم خود سوء استفاده می‌نمایند.

مؤسّسۀ فرهنگی مطالعاتی الزّهراء& با عنایت به این نکتۀ اساسی و نیز با توجّه به رویکرد نسل حق‌جوی جوان به مباحث عرفانی و به منظور آشنايي هرچه بيشتر آنان با فرصت‌ها و تهديدهاي اين راه پر خطر، اقدام به‌ تنظیم و تدوين دروس اخلاقي، عرفاني مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی‌ مظاهری«مدّظلّه‌العالي» در موضوع سير و سلوک و تقديم آن به مشتاقان اين مباحث نموده است.

آيت الله العظمی مظاهری«مدّظلّه‌العالي»‌ ـ‌که از شاگردان مبرّز و از پرورش‌‌يافتگان مکتب اخلاقي، عرفاني دو عارف کبير معاصر، حضرت آيت الله العظمي امام خميني! و حضرت علامه طباطبائي) هستند‌ ـ علاوه بر برخورداری از مقام بلند فقهي و سابقۀ تدریس بیش از پنجاه سال دروس فقه و اصول در عالی‌ترین سطوح، سالیان متمادی به عنوان استاد اخلاق به تزکیۀ نفوس و تطهیر قلوب مشتاقان وادی سیر و سلوک پرداخته‌اند و با تربیت طالبان معرفت و تعليم اخلاقي آنان، شاگردانی مهذّب  ـ‌که از صفای دل و روح برخوردارند و خود از معلّمان اخلاق به شمار می‌آیند ـ به جامعة اسلامي تقديم نموده‌اند.

در ديدگاه سلوکي حضرت آیت الله العظمی مظاهری«مدّظلّه‌العالي» ـ که بر گرفته از مکتب عرفاني اصيل و بالندة امام خميني! و علامه طباطبائي) است ـ سير و سلوك با پاي‌بندي به قواعد شريعت مقدّسه و تقيّد به رعايت تكاليف شرعي آغاز مي‌شود و با همين تقيّد ادامه مي‌يابد و سالك در هيچ مرتبه‌اي، از التزام به احکام شرعی بي‌نياز نمي‌شود. در اين ديدگاه، تقیّد به ظواهر شرع به‌ عنوان برترین استادِ اخلاق، قلمداد مي‌شود و در واقع، فقه آل محمد( زير بناي سلوک الي الله شمرده شده و سالک براي پيمودن درجات قرب الهي، با اقتدا به عارفان راه‌يافته و عالمان ربّاني، در قدم نخست به احکام فقهي اهتمام ورزيده و اين اهتمام را تا پايان راه استمرار مي‌بخشد. 

آیت الله العظمی مظاهری«مدّظلّه‌العالي» در ساختار کلّي سیر و سلوک نيز ديدگاه خاصّي دارند. تعداد منازل سیر و سلوک در ديدگاه اهل عرفان مختلف است؛ برخی برای سلوک الی الله، یک، دو یا هفت منزل، برخی سی و یک منزل یا هفتاد منزل و گروهی دیگر صد منزل ذکر کرده‌اند و حتی برخی قائل به وجود هزار منزل در سير و سلوک می‌باشند. ولي معظّم‌له در سير و سلوک، قائل به سه سیر کلّی می‌باشند که سیر اوّل آن با عنوان «سير من الخلق الی الحق»، دارای هفت منزل با عناوین «يقظه، توبه، تقوا، تخليه، تحليه، تجليه و لقاء» است که بسیاری از منازل عرفانی که در سخنان عارفان به شکل و تعداد مختلف بيان گرديده است، در درون این هفت منزل می‌گنجد. بر اساس اين نظريّه، منزل لقاء، آخرين منزل سیر و سلوک نیست؛ بلکه حرکت نامتناهی سالک از منزل هفتم آغاز می‌گردد و در دو سیر بعدی تا ابد ادامه می‌یابد.

مجموعۀ مباحث «سیر و سلوک» معظّم له، مشتمل بر یک مقدّمه و چند دفتر است. پیش از اين، مقدّمة مباحث سیر و سلوک با عنوان «سلوک معنوی در پرتو نور قرآن و عترت(» و نيز دفتر اوّل ـ که مشتمل بر شرح و تبيين منزل اوّل از منازل هفت‌گانة سير و سلوک بود ـ با عنوان «يقظه» منتشر گرديد و در اختیار علاقه‌مندان قرار گرفت.

کتاب حاضر، دفتر دوّم از دفاترِ اين مجموعه است و مباحث آن که به شرح و تبيين منزل دوّم از منازل سير و سلوک يعني «منزل توبه» اختصاص دارد، در طول سال‌های مختلف، توسّط حضرت آیت ‌الله العظمی مظاهری«مدّظلّه‌العالي» در درس‌گفتارهايي اخلاقي، در مسجد حکیم اصفهان بیان گردیده و پس از تنظیم، تحقیق و ویرایش و سپس بازبيني نهائي معظّم له، به صورت حاضر و در ده فصل ارائه می‌گردد.

فصل اوّل کتاب، پس از مروري بر مباحث گذشته، به بيان تعاريف و کليّات منزل توبه مي‌پردازد.

در فصل دوّم، ارکان توبه که عبارتند از: احساس ندامت، اظهار ندامت، عزم اصلاح و اصلاح عملي، تشريح شده است. در اين فصل معلوم مي‌شود که اساس منزل توبه، رسيدن به حالت توبه يعني احساس حقيقي ندامت و شرمندگي در برابر خداوند متعال است و ساير ارکان توبه، پس از آن خودبه‌خود محقّق مي‌شود. 

در فصل سوّم، اثبات مي‌گردد که پذيرش توبه از سوي پروردگار متعال، هيچ شرطي ندارد و شرايط ظاهري که در قرآن و روايات، براي توبه بيان گرديده، برّرسي مي‌شود. بر اساس ديدگاه آيت الله العظمي مظاهري«مدّظلّه‌العالي»، توبۀ هنگام مرگ و حتّي توبۀ پس از مرگ و در جهنّم نيز، اگر حقيقي و خالصانه باشد، مورد پذيرش خداي تعالي واقع مي‌شود.

فصل چهارم کتاب، ضرورت اميدواري به رحمت واسعۀ خداوند متعال را يادآوري مي‌کند و به تشريح دو فضيلت خوف و رجاء، مي‌پردازد.

در فصل پنجم، ده راهکار اساسي براي رسيدن به حالت ارزشمند توبه بيان مي‌شود.

در فصل ششم، به دوازده ثمره، از ثمرات دستيابي به حالت توبه، اشاره شده است.

فصل هفتم، توبه را به دو قسم کلّيِ توبه از حقّ الله و توبه از حقّ‌ النّاس، منقسم مي‌کند و نحوۀ توبه از هر دو قسم را بيان مي‌دارد.

در فصل هشتم، مراتب توبه که عبارتند از توبۀ عوام، توبۀ خواص و توبۀ اخصّ‌الخواص، تشريح مي‌گردد. بر اساس مطالب اين فصل، هيچ کس نبايد خود را بي‌نياز از توبه بداند و توبه صرفاً مربوط به افراد گناهکار نيست؛ بلکه هرگونه ترک اولي براي خواص و توجّه به غير حق تعالي براي اخصّ‌الخواص، توبه را بر آدمي واجب مي‌سازد. 

فصل نهم، تأثير توسّل و شفاعت در پذيرش توبه را بازگو مي‌کند.

در فصل دهم، به ساير اسباب آمرزش، نظير اجتناب از گناه، انجام اعمال نيک و عقوبت دنيوي، اشاره مي‌گردد.

برخورداری از بياني روان و قابل فهم و عاری بودن از اصطلاحات غامض عرفانی، از ویژگی‌های مباحث اخلاقي، عرفاني معظّم‌له است که موجب می‌گردد افراد گوناگون در سطوح مختلف، بتوانند از اين مباحث بهرة لازم را ببرند. به ‌عبارت روشن‌تر، پويندگان طريق سیر و سلوک که اهل دقّت‌هاي علمي و تعمّق‌هاي نظري هستند، می‌توانند با مطالعه و عمل به این کتاب، به درجات والای عرفانی دست یابند و افراد ديگر نیز می‌توانند با برداشت اخلاقی از محتويات کتاب، به قدر توان خود در مسير معنويّت و سلوک إلی الله قرار گيرند.

در پايان از همة عزیزانی که در انتشار این اثر ارزشمند نقش‌آفرینی کرده‌اند، به‌ویژه آقای علی رعنایی، به‌‌جهت آماده‌‌‌سازي و تنظیم کتاب‌، تشکّر و قدردانی نموده و از خداوند متعال مسئلت مي‌کنيم توفيق تمسّک به قرآن و عترت‌ طاهره( و پيمودن مسير سلوک به سوي حق و عبور از منازل هفتگانة آن و نايل شدن به لقای پروردگار متعال را به همگان عنايت فرمايد.

«انّه وليّ الهداية و التّوفيق»

مؤسّسه فرهنگي مطالعاتي الزّهراء